Η ανθρωπογεωγραφία της Θεσσαλονίκης κατά τα τέλη του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα 

Κατά την οθωμανική περίοδο, η διάκριση των πληθυσμών, στην εντός των τειχών πόλη, γινόταν με βάση την πίστη των κατοίκων και όχι τόσο με βάση την όποια γλωσσική, ταξική ή εθνική διαφορά. Η άνθρωποι επικαλούνταν τη θρησκευτική τους ιδιότητα στις σχέσεις τους με το κράτος και τη δικαιοσύνη. Επιπλέον η θρησκεία ήταν το χαρακτηριστικό που καθόριζε τις κοινωνικά αποδεκτές σχέσεις τόσο σε προσωπικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο πολιτικής και οικονομικής δικτύωσης και αλληλεγγύης. Η Θεσσαλονίκη στο κατώφλι του 20ου αιώνα αποτελούσε ένα πραγματικό μωσαϊκό θρησκειών. Τρεις πληθυσμιακές ομάδες, οι Μουσουλμάνοι, οι Χριστιανοί Ορθόδοξοι και οι Εβραίοι συνέθεταν τον κορμό του πληθυσμού της, που συμπληρωνόταν από μικρότερους πυρήνες Καθολικών, Αρμενίων, Προτεσταντών και Εξαρχικών.  Οι διαφορετικές κοινωνικές ομαδες της Θεσσαλονίκης ζούσαν σε διαφορετικές γειτονιές, μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες και ασκούσαν διαφορετικά επαγγέλματα.Για το Οθωμανικό κρατός είχαν ξεχωριστή νομική υπόσταση, είχαν τους δικούς τους λατρευτικούς χώρους και οι γειτονιές τους εκτείνονταν κυρίως στις περιοχές γύρω από αυτούς.

Οι Μουσουλμάνοι κατοικούσαν κυρίως στα ορεινά του ιστορικού κέντρου μέσα στα τείχη της Άνω Πόλης. Εκεί ήταν η σημαντικότερη ομοιογενής μουσουλμανική συνοικία, το Μπαΐρι ("πλαγιά") ενώ υπήρχαν και πολλές διάσπαρτες κοντά στην πύλη της Καλαμαριάς και στη σημερινή πλατεία Ναυαρίνου. Το κέντρο της εντός των τειχών πεδινής ζώνης, ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα, ήταντόπος αμιγούς κατά βάση κατοίκησης Εβραίων και συγκέντρωνε πλήθος συναγωγών.Οι Εβραϊκές συνοικίες εκτείνονταν κυρίως στην περιοχή της Πλατείας Αριστοτέλους μέχρι την Εγνατία. 

Οι Χριστιανοί ήταν συγκεντρωμένοι στο κάτω μέρος της πόλης, κυρίως στις ενορίες του Αγίου Αθανασίου (απέναντι από την Καμάρα) και του Αγίου Παντελεήμονα (Γωνία Αρριανού και Ιασονίδου, παραπλεύρως της Καμάρας), Στην αραιοκατοικημένη πάνω ανατολική πόλη βρίσκονταν οι φτωχές συνοικίες του Αγίου Νικολάου του Ορφανού και της Λαοδηγήτριας ή Λαγουδιανής (κοντά στην Οδό Ολυμπιάδος) ενώ χριστιαννικές συνοικίες υπήρχαν επίσης και στα ανατολικά τμήματα της πόλης, μέχρι την περιοχή του Ιπποδρόμιου και της Νέας Παναγίας.  Ο πλουσιότερος ελληνικός πληθυσμός ζούσε στη Συνοικία του Αγίου Νικολάου του Τρανού που βρισκόταν πάνω από την Εγνατία, στη σημερινή πλατεία της Αρχαίας Αγοράς, και δυτικά έφτανε ως την πλατεία Αριστοτέλους.

Οι Καθολικοί ασκούσαν τα λατρευτικά τους καθήκοντα στον νεόκτιστο ναό της Αμίαντης Σύλληψης της Θεοτόκου, στην περιοχή του Φραγκομαχαλά που εκτείνονταν στις σημερινές οδούς  Καποδιστρίου, Βαλαωρίτου, Συγγρού, Πάικου, Βηλαρά, Καθολικών, Λέοντος Σοφού, Φράγκων και αποτελούσε την κοσμοπολίτικη «καρδιά» της πόλης καθώς εκεί ζούσαν οι δυτικοευρωπαίοι κάτοικοι της πόλης με το αρχοντικό της οικογένειας Αλλατίνη, τη σημερινή στοά Μαλακoπής, που στέγαζε την τράπεζά τους να δεσπόζει. 

Οι Αρμένιοι  συγκεντρώνονταν γύρω από τον νεότευκτο ναό της Παναγίας, στο νοτιοανατολικό τμήμα της πόλης, σήμερα στην περιοχή γύρω από το ιστορικό κέντρο της πόλης, από την Τσιμισκή, στο ύψος περίπου της Χ.Α.Ν.Θ. όπου και βρίσκεται η Αρμένικη εκκλησία επί της οδού Διαλέττη, κοντά στη συνοικία των Ορθοδόξων. Οι σερβικής καταγωγής Χριστιανοί Ορθόδοξοισυγκεντρώνονταν γύρω από τον ναό του Αγίου Σάββα, λίγο βορειότερα. Τέλος μια εκκλησία τηςεξαρχικής κοινότητας (σημ. ναός Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου) είχε αρχίσει να κατασκευάζεται στην εκτός των τειχών ανατολική επέκταση. 

Στις αρχές του 20ου αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται τα πρώτα εθνικά κινήματα στην περιοχή. Η νέα τάση, επηρρεασμένη από το κίνημα του Διαφωτισμού, προτάσσει την εθνικότητα ως μοναδική και αποκλειστική ταυτότητα καθώς και μοναδικό κριτήριο κοινωνικής οργάνωσης και πολιτικής δράσης. Κατά τον Μακεδονικό Αγώνα είναι η πρώτη φορά που αυτή η διαφοροποίηση γίνεται φανερή. Η ενσωμάτωση της Μακεδονίας στο ελληνικό κράτος, μετά τους Βαλκανικούς πολέμους και τον Α’ Παγκόσμιο, ενισχύει ακόμα περισσότερο την ιδέα των εθνικών προτύπων καθώς οι μη θεωρούμενες ως ελληνικές πληθυσμιακές ομάδες θεωρούνται πλέον μειονότητες του ελληνικού κράτους και είτε μεταναστεύουν είτε αφομιώνονται. Όλα αυτά τα γεγονότα συνετέλεσαν, ώστε η πολυδιάστατη φυσιογνωμία της Θεσσαλονίκης του 1908, σήμερα να αποτελεί μια ιστορική ανάμνηση με ανεξίτηλα ωστόσο τα δείγματά της στην εικόνα της σύγχρονης πόλης. Τα τζαμιά και οι εβραϊκές συναγωγές αποτελούν, πλέον, ηχηρή μειοψηφία των τότε λατρευτικών χώρων της Θεσσαλονίκης αλλά η παρουσία τους, αν και ισχνή, αποτελεί ζωντανό κομμάτι της ιστορίας της αγαπημένης μας πόλης.