Ο εκλεκτικισμός έχει σαν στόχο για κάθε τύπο κτιρίου να ‘’εκλέγεται’’ και ένας συγκεκριμένος ιστορικός ρυθμός ώστε να είναι φανερή η λειτουργία αυτού του κτιρίου από την εξωτερική του εμφάνιση. Πχ σύμφωνα με τον  ευρωπαϊκό εκλεκτικισμό, ο κλασικός ρυθμός  ήταν κατάλληλος για τράπεζες, ο γοτθικός ή ο ρωμανικός για εκκλησίες κοκ. Επίσεις, στον εκλεκτικισμό πολλοί διαφορετικοί ιστορικοί ρυθμοί μπορούν να συνυπάρχουν σ’ένα ενιαίο σύστημα με ιδιαίτερη συμβολική αξία. Έτσι τα κτίρια επενδύονται επιλέγοντας μορφολογικά ανάμεσα σε ρυθμούς διάφορων ιστορικών περιόδων.

Ο ευρωπαϊκός εκλεκτικισμός του 19^ου αιώνα, με κέντρο την Ecole des Beaux Arts του Παρισιού στην οποία πηγαίνουν οι περισσότεροι αρχιτέκτονες για μετεκπαίδευση, εισάγεται στην Ελλάδα από ξένους αρχιτέκτονες Γερμανούς, Αυστριακούς, Γάλλους και από τους πρώτους αποφοίτους του ελληνικού πολυτεχνείου στα 1880.

Ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα, η Οθωμανική πολιτική ηγεσία επεδίωκε την εισαγωγή ξένων ρυθμών και τη χρησιμοποίησή τους στα δημόσια κτήρια στην προσπάθειά της να φτάσει στη Δύση.  Ο εκλεκτικισμός στη Θεσσαλονίκη εμφανίζεται στις αρχές του 19^ου αιώνα και εκφράζει τον μεταπρατικό χαρακτήρα της πόλης και την οικονομική άνθιση της τάξης των εμπόρων. Η Θεσσαλονίκη εμπορικά θυμίζει άλλες ευρωπαϊκές πόλεις που ανθίζουν οικονομικά εκείνη την εποχή όπως την Τεργέστη, τη Βαρκελώνη, τη Βιέννη, το Βουκουρέστι, το Παρίσι. Χρηματιστές, τραπεζίτες, βιομήχανοι, έμποροι και επιστήμονες θέλησαν να μεταφέρουν τον δυτικό αέρα στη ζωή της πόλης.

Βασική πηγή έμπνευσης του εκλεκτικισμού στη Θεσσαλονίκη θα αποτελέσει το γνωστό τουρκο-μπαρόκ στιλ με την έντονη χρήση καμπύλων και εξωτερικού διάκοσμου, το οποίο χρησιμοποιεί ευρύτατα η οθωμανική ηγεσία.  Το τουρκο-μπαρόκ στιλ έχει τις ρίζες του στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο γαλλικός κλασικισμός έδωσε τα πρώτα μορφολογικά πρότυπα της νέας αρχιτεκτονικής μορφής της.  Από το 1890 και μετά κάποια δημόσια κτίρια του Οθωμανικού κράτους χτίζονται σε νεοκλασικό ρυθμό και είναι κυρίως σε σχέδια του Ιταλού αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι, όπως το Διοικητήριο, η Φιλοσοφική Σχολή, το Ιπποκράτειο και το Δημοτικό  νοσοκομείο καθώς και οι Στρατώνες.

Την περίοδο αυτή η αρχιτεκτονική χρησιμοποιείται από τις διάφορες εθνικότητες που ζούνε στη Θεσσαλονίκη για να εκφράσουν τις ίδιες και τις ιδεολογίες που αντιπροσωπεύουν. Η ελληνική κοινότητα  της Θεσσαλονίκης αποφάσισε πως ο κατάλληλος ρυθμός για την εκπροσώπησή της ήταν ο νεοκλασικός, κατά το πρότυπο της επίσημης αρχιτεκτονικής του ελευθερου ελληνικού κράτους.  Η ελληνική κοινότητα εφαρμόζει τον νεοκλασικισμό στα κτίριά της ώστε να προβάλλει τις καταβολές της ελληνικής μειονότητας και να υπογραμμίσει τη συμβολική χρήση του κάθε κτιρίου. Επίσης με τον τρόπο αυτό επιδιώκει τη σύνδεση της ελληνικής μειονότητας με το ένδοξο παρελθόν της και την καταξίωσή της μέσα στο πολυεθνικό περιβάλλον της Θεσσαλονίκης.

 Από το 1880 με χρηματοδότηση του ‘’Συλλόγου προς διάδοσιν των Ελληνικών γραμμάτων της Αθήνας’’, αρχίζει η ανέγερση πλήθους δημόσιων κτιρίων σε νεοκλασικό ρυθμό,  όπως το Ορφανοτροφείο Παπάφη, το πρώτο Ελληνικό Προξενείο στη Θεσσαλονίκη, τη Μεγάλη Αστική Σχολή, το Ελληνικό Παρθεναγωγείο κα. Ο όψιμος νεοκλασικισμός που χρησιμοποιείται στις όψεις των κτιρίων της ελληνικής κοινότητας με δάνεια από τους κλασικούς ρυθμούς και την Αναγέννηση (ιωνικοί κίωνες και ψευδοκίωνες, τριγωνικά αετώματα, παραστάδες, φουρούσια, γεισίποδες, ακροκέραμα, μπαλουστράδες) λειτουργεί αντιδραστικά ως προς την ‘’παραδοσιακή’’ αρχιτεκτονική της πόλης, στο εκλεκτικιστικό νεομπαρόκ των κτιρίων του τουρκικού δημοσίου και στις μορφολογικές επιλογές των υπόλοιπων κοινοτήτων.

Ως προς τα λαϊκά ελληνικά σπίτια,  βλέπουμε ότι η νεοκλασική επίδραση γίνεται εκλεκτιστική καθώς ο νεοκλασικός ρυθμός περιορίζεται στις όψεις, ενώ η υπόλοιπη οργάνωση του σπιτιού χαρακτηρίζεται από την τυπολογία και τη μορφολογία του βαλκανικού σπιτιού με το χαγιάτι και το σαχνισί.

Στις τουρκικές συνοικίες χαρακτηριστικά είναι τα σπίτια των Ντονμέδων (εξισλαμισμένων  Εβραίων, προερχόμενων από τις αριστοκρατικές τάξεις της Ισραϊλιτικής κοινότητας). Αποτέλεσμα της ευρωπαϊκής, εβραϊκής και μουσουλμανικής παιδείας τους  είναι ο εκλεκτικιστικός διάκοσμος  των εξωτερικών όψεων του παραδοσιακού βαλκανικού σπιτιού της Άνω Πόλης. Χαρακτηριστικό είναι επίσης και το τζαμί των Ντονμέδων, το Γενί τζαμί, που είναι χαρακτηριστικό δείγμα εκλεκτικισμού καθώς συνδυάζει στοιχεία Αναγέννησης και Μπαρόκ, χωρίς να λείπουν βυζαντινές, ισλαμικές και νεοκλασικές επιδράσεις. 

Μετά το 1890, τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα από όλες τις κοινότητες μεταφέρονται έξω από τα τείχη στα ανατολικά της πόλης χτίζοντας επαύλεις-πύργους, δημιουργώντας τη γνωστή συνοικία των Εξοχών.  Στα ευρύτατα όρια του αρχιτεκτονικού εκλεκτικισμού διαφορετικά συμβολικά συστήματα θα ισχύσουν για τους Έλληνες, τους Εβραίους και τους  μουσουλμάνους της συνοικίας των Εξοχών. Οι μουσουλμάνοι μεταπράτες επιλέγουν έντονα στοιχεία μπαρόκ, ενώ οι Έλληνες προτιμούν έναν όψιμο νεοκλασικισμό με στοιχεία της ώριμης Αναγέννησης. Μετά το 1900 η πόλη εκτείνεται ανατολικά ως την Αγία Τριάδα και την Ανάληψη. Εκεί, στα μικροαστικά κτίσματα της περιόδου διακρίνονται έντονα στοιχεία Μπαρόκ , Art-Nouveaux και Ροκοκό όπως ρόδακες, άνθοι, κορδέλες και απομιμίσεις υφασμάτων με πλούσιες πτυχώσεις καθώς και αναπαραστάσεις ζώων και ανθρώπων.

Η πυρκαγιά του 1917 κατέστρεψε κυρίως τις εβραϊκές συνοικίες που ήταν σχεδόν ταυτισμένες με το εμπορικό κέντρο της πόλης.Νέα κτίρια άρχισαν να ανεγείρονται και η χρήση τους καθόριζε και τη μορφολογική τους επένδυση. Η πλατεία Αριστοτέλους οργανώθηκε σε νεοβυζαντινό ρυθμό. Οι εμπορικές στοές οργανώθηκαν μορφολογικά στο εξωτερικό τους  συνδυάζοντας Αναγέννηση και Μπαρόκ ενώ στο εσωτερικό τους, συνδυάζοντας τη βιομηχανική αρχιτεκτονική με μεταλλικές κατασκευές που καλύπτουν εσωτερικά αίθρια  και  την Ροκοκό διακόσμηση. Τέτοιες στοές είναι η στοά Μαλακωπή, η στοά Λομπάρδο, η στοά Πελάσωφ, η στοά Σαούλ , η στοά Τουρπάλη κα. Στις τράπεζες , με εξαίρεση την Οθωμανική που ήταν σχεδιασμένη σε νεομπαρόκ στιλ, εφαρμόζεται αυστηρός νεοκλασσικός ρυθμός ενώ στην οργάνωση  θυμίζουν αρχαίους Ελληνικούς ναούς.  Στην αγορά Μοδιάνο με τα συγροτήματα από ισόγεια καταστήματα με ημιόροφο, υιοθετείται ο νεοβυζαντινός ρυθμός με τα έντονα τοξωτά ανοίγματα στον ημιόροφο. Επίσης, πλήθος ξενοδοχείων σε μπαρόκ στιλ ανεγέρθηκαν εκείνη την εποχή  στην περιοχή του εμπορικού κέντρου προκειμένου να εξυπηρετείται η εμπορική δραστηριότητα της περιοχής.

Η οδός Αγίας Σοφίας, που από το 1890 είχε αρχίσει να γίνεται δρόμος με πλούσια αστικά σπίτια και ξαναχτίστηκε μετά την πυρκαγιά του 1917, έχει να επιδείξει ακόμα και σήμερα πολλά δείγματα από την εκλεκτικιστική περίοδο της πόλης όπως το περίφημο ''Μέγαρο Λόγγου'' ή ''κόκκινο σπίτι''. Τέλος, χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των ‘’λαδάδικων’’  που έμειναν ανέπαφα από την πυρκαγιά του 1917 και μας μεταφέρουν την ατμόσφαιρα των λιμανιών της Βόρειας θάλασσας , με τη χρήση σκουρόχρωμου τούβλου και τις φλαμανδικού τύπου διακοσμήσεις  στη στέγη.